งานวิจัย : การศึกษากระบวนการสิ่งแวดล้อมศึกษาที่เหมาะสมกับบริบทของโรงเรียนไทย
A Study of Suitable Environmental Education Process for Thai Schools Context
โดย : รองศาสตราจารย์ ดร.คงศักดิ์ ธาตุทอง
บทคัดย่อ ภาษาไทย
บทคัดย่อ
การวิจัยนี้มีวัตถุประสงค์ 1) ศึกษาสภาพของสิ่งแวดล้อมศึกษาของโรงเรียนที่เกี่ยวกับหลักสูตร นโยบาย และ แผนปฏิบัติการ 2) ศึกษาลักษณะ หรือ วิธีการที่โรงเรียนต่างๆ ใช้ในการจัดกิจกรรมสิ่งแวดล้อมศึกษา 3) ศึกษาปัญหา อุปสรรค และ แนวทางแก้ไข 4) สรุปกระบวนการสิ่งแวดล้อมศึกษาของโรงเรียนในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 5) เสนอแนวทางในการพัฒนากระบวนการสิ่งแวดล้อมศึกษาที่เหมาะสมกับบริบทของโรงเรียนไทย การวิจัยครั้งนี้เป็นการวิจัยเชิงคุณภาพ วิธีการเก็บรวบรวมข้อมูลใช้การสนทนากลุ่ม การสัมภาษณ์ และการสังเกต กลุ่มเป้าหมายคือโรงเรียนประถมศึกษา โรงเรียนขยายโอกาสทางการศึกษา และโรงเรียนมัธยมศึกษา ในจังหวัดขอนแก่น มหาสารคาม ร้อยเอ็ด และ กาฬสินธุ์ จำนวน 20 แห่ง ที่ได้มาโดยวิธีการเลือกกลุ่มตัวอย่างแบบเจาะจง ผู้ให้ข้อมูลในการสนทนาประกอบด้วย ครูจำนวน 100 คน และ นักเรียนจำนวน 140 คน เครื่องมือที่ใช้ในการเก็บข้อมูล ได้แก่ แบบบันทึกการสนทนา และกล้องถ่ายภาพ วิเคราะห์ข้อมูลโดยนำข้อมูลที่ได้จากการแบบบันทึกการสนทนากลุ่ม มาวิเคราะห์ เชิงเนื้อหา สรุปผล และ รายงานผลในเชิงบรรยาย
ผลการวิจัยพบว่า 1) ประเด็นสิ่งแวดล้อมศึกษามีอยู่แล้วในหลักสูตรของโรงเรียนโดยแฝงอยู่ในรายวิชาต่างๆ 2) ระดับความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมศึกษาของนักเรียนและคนในชุมชน ยังไม่สูงนัก ในขณะที่ครูคิดว่าตนเองมีระดับความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับสิ่งแวดล้อมศึกษาค่อนข้างสูง 3) ครูมีระดับของจิตสำนึกด้านสิ่งแวดล้อมค่อนข้างดี ส่วนนักเรียนและคนในชุมชน มีระดับของจิตสำนึกด้านสิ่งแวดล้อมอยู่ในระดับ ปานกลาง 4) ระดับของความร่วมมือในการทำกิจกรรมต่างๆ ของครูและนักเรียนโดยภาพรวมอยู่ในระดับค่อนข้างต่ำ 5) โครงการสิ่งแวดล้อมส่วนมากมักจะเป็นความคิดริเริ่มของครูมากกว่าเป็นความคิดริเริ่มของนักเรียน 6) โรงเรียนมีการจัดกิจกรรมสิ่งแวดล้อมในรูปแบบโครงการต่างๆ มากที่สุด และ 7) ปัญหาที่สำคัญในการดำเนินงานด้านสิ่งแวดล้อมศึกษาของโรงเรียน คือ ผู้เกี่ยวข้องขาดความรู้ความเข้าใจ ขาดจิตสำนึก และขาดความร่วมมือที่จะทำเพื่อสิ่งแวดล้อม ตลอดจนขาดงบประมาณ และวัสดุอุปกรณ์ที่จำเป็นในการดำเนินงานด้านสิ่งแวดล้อมศึกษา
ข้อเสนอแนะสำหรับการพัฒนากระบวนการสิ่งแวดล้อมศึกษาที่เหมาะสมกับบริบทของโรงเรียนไทย มี 7 ด้านดังนี้ 1) ด้านหลักสูตรและวิสัยทัศน์ ควรมีการกำหนดประเด็นสิ่งแวดล้อมศึกษาให้อยู่ในหลักสูตรและวิสัยทัศน์ของโรงเรียน 2) ด้านนโยบายและแผนปฏิบัติการ โรงเรียนควรมีการกำหนดเป็นนโยบาย และมีแผนปฏิบัติการที่ชัดเจนด้านสิ่งแวดล้อมศึกษา 3) ด้านการจัดกิจกรรมการเรียนการสอน ควรเน้นการจัดกิจกรรมการเรียนรู้ที่เน้นผู้เรียน และการจัดการเรียนรู้แบบบูรณาการโดยใช้แหล่งเรียนรู้ในชุมชนเป็นแกนในการบูรณาการ 4) ด้านความรู้ความเข้าใจ จิตสำนึก และความร่วมมือ โดยการส่งเสริมให้ครูมีการพัฒนาตนเอง จัดให้มีการอบรมและประชาสัมพันธ์ให้บุคลากรทุกคนในโรงเรียนได้เกิดความรู้ความเข้าใจ และตระหนักถึงความสำคัญในการจัดกิจกรรมสิ่งแวดล้อมศึกษาและส่งเสริม ความร่วมมือระหว่างผู้ที่เกี่ยวข้อง 5) ด้านกิจกรรมและโครงงานด้านสิ่งแวดล้อมศึกษา โดยการจัดกิจกรรมพัฒนาผู้เรียนและ ส่งเสริมให้นักเรียนเป็นผู้ริเริ่มกิจกรรมหรือโครงการสิ่งแวดล้อมศึกษา 6) ด้านสภาพแวดล้อมของโรงเรียน โดยการจัดสภาพแวดล้อมด้านกายภาพให้เป็นแหล่งเรียนรู้ที่เอื้อต่อการจัดกิจกรรมการเรียนรู้
และ 7) ด้านงบประมาณและการสนับสนุน ผู้บริหารจะต้องให้การสนับสนุนด้านงบประมาณและติดตามการปฏิบัติงานด้านสิ่งแวดล้อมศึกษา ตลอดจนจัดตั้งองค์กรหรือคณะกรรมการเพื่อรับผิดชอบและประสานงานกับฝ่ายต่าง ๆ อย่างต่อเนื่อง